Yer üzündə ən çoxsaylı canlılar qarışqalardır. Yeni doğulan hər 40 insanın qarşılığında dünyaya 700 milyon qarışqa gəlir. Və bu canlılar haqqında öyrənə biləcəyimiz hələ xeyli şeylər var.
Həşərat növlərinin ən sosialı olan qarışqalar son dərəcə gözəl təşkilatlanmış bir qaydayla, "kaloniyalar” adlandırılan qruplar halında yaşayırlar. Onların təşkilatlanmaq qabiliyyəti o dərəcə inkişaf edib ki, bu baxımdan insanları da xeyli geridə qoyublar. Qarışqalar azuqə yığıb, ehtiyat tutanda balaları yuvalarını qoruyur və ehtiyac olanda düşmənlə də savaşırlar. Hətta nəsil artırmaq, digərlərinə qulluq etmək üçün xüsusi "kaloniya”lar da var. Aralarında çox güclü ünsiyyət şəbəkəsi mövcud olan bu heyvanlar sosial təşkilatlanma və məharət baxımından bütün canlılardan müqayisə olunmayacaq dərəcədə üstündürlər.
Bu gün bizim cəmiyyətlərdə sosial təşkilatlanmanı qorumaq, sosial-iqtisadi problemləri çözmək üçün xüsusi "düşüncə qrupları”nda (think-tankler) üstün zəkası və dərin savadı olan insanlar gecə-gündüz çalışır, planlar qururlar. Əsrlərdir ki, ideoloqlar sosial-siyasi modellər üzərində baş sındırırlar. Amma bu qədər zəhmətə baxmayaraq, hələ də ideal bir sosial-iqtisadi model qurulmayıb. İnsanlar cəmiyyət daxilində
daim bir-birlərilə rəqabət apardıqlarından və şəxsi mənfəətlərini güddüklərindən, qüsursuz sosial-iqtisadi model yəqin ki, heç vaxt qurulmayacaq da. Amma qarışqalar milyonlarla il öncə özləri üçün belə bir mükəmməl model qurublar və onu indiyə qədər problemsiz yaşadırlar.
Kollektif iş, əsgəri strategiya, inkişaf etmiş bir ünsiyyət şəbəkəs(n)i, nümunə və şüurlu bir iyerarxiya, intizam, qüsursuz bir şəhər planlaması...
Bir az əvvəl oxuduğunuz cümlə torpağın üzərində yalnız giriş qisimini gördüyümüz qarışqa yuvalarındakı həyatın qısa bir xülasəsidir. İnsanların belə hər vaxt kifayət qədər müvəffəqiyyətli ola bilmədiyi bu sahələrdə, qarışqalar son dərəcə müvəffəqiyyətlidirlər. Torpağın altındakı yuvalarında qarışqalar bir tərəfdən qida çıxarıb anbarlarkən, bir tərəfdən balalarını güdər, bir tərəfdən koloniyalarını qoruyar və bir tərəfdən də döyüşərlər. "Dərzilik" edib, "əkinçilik"lə məşğul olan, "heyvan yetişdirən" qarışqa koloniyaları belə vardır. Aralarında çox güclü bir ünsiyyət şəbəkəsi olan bu canlıların həyatı, ictimai təşkilatlanma və mövzularında mütəxəssisləşmə baxımından araşdırıldığında, heç bir canlı ilə müqayisə edilə bilməyəcək bir üstünlüyə sahib olduqları görüləcək.
Qarışqa birliklərində hər fərd öz üzərinə düşəni əskiksiz olaraq etməkdədir. Hər fərd üçün əhəmiyyətli olan öz istəkləri deyil koloniyanın davamlılığıdır.
Quranda Allah canlılardakı ibrətlərə diqqət çəkərək üzərlərində düşünməmizi istəməkdədir. Qarışqalar da Allahın aşağıdakı ayəsində diqqət çəkdiyi, üzərində düşünülməsi lazım olan canlılardan biridir:
Quruluş olaraq bir qərargahdan heç fərqi olmayan yuvalarını düzəldərkən qarışqalar heç bir təhsil almazlar. Yumurtadan ilk çıxdığı andan etibarən hər qarışqa vəzifəsini bilər və heç vaxt itirmədən tətbiqə keçirər. Yuvanı necə edəcəyini də bilər, yeməyi necə tapacağını, sürfələrə necə baxacağını qısacası nə etməsi lazım olduğunu çox yaxşı bilər və hamısını tətbiq edər. Bu vəziyyət, qarışqaların bu məlumatlara hələ dünyaya gəlmədən sahib olduqlarını göstərir. Daha doğrusu bütün bu məlumatlar, ilk ortaya çıxmalarıyla birlikdə, özlərini yaradan böyük Allah tərəfindən qarışqalara ilham edilməkdədir.
Qarışqalar xarici görünüş olaraq hər nə qədər bir-birlərinə bənzər görünsələr də, yaşayışları və fiziki xüsusiyyətləri baxımından təxminən 8000 növə ayrılirlar. Hər növün də özünə xas xüsusiyyətləri vardır.
Qarışqa növlərinin içində ən maraqlı olanlardan biri, yarpaq kəsici qarışqalar olaraq da bilinən "Atda"lardır. Atdaların diqqətə çarpan xüsusiyyətləri qopartdıqları yarpaq parçalarını başlarının üstündə yuvalarına daşıma vərdişləridir.
Qarışqalar, möhkəmcə birləşmiş çənələrində daşıdıqları, özlərinə nisbətlə olduqca böyük yarpaq parçalarının altına gizlənərlər. Bu səbəblə işçi qarışqaların gün boyunca işlədikdən sonra yuvaya dönüşləri çox maraqlı bir görünüş ortaya çıxarır. Belə bir görünüşlə qarşılaşan adam, meşənin zəmini sanki canlanmış, gedirmiş hissinə qapılacaq.
Atdaların bu yarpaqları niyə daşıdıqlarını araşdıran alimlər qarışqaların bunları göbələk istehsalında istifadə etdiklərini heyrətlə kəşf ediblər.
Qarışqalar yarpaqların özünü yeyə bilməzlər, çünki bədənlərində bitkilərdə olan sellülozası həzm edə bilmirlər. İşçi qarışqalar bu yarpaq parçalarını tapdalayaraq bir yığın halına gətirirlər və yuvanın yeraltındakı otaqlarında saxlayaraq, yarpaqların üzərində göbələk yetişdirirlər.
Bu yolla, böyüyən göbələklərin tumurcuqlarından özləri üçün lazımlı zülalı əldə edirlər.
Atdalarla göbələklər arasındakı ortaq həyat sayəsində, qarışqalar bəslənmədə ehtiyac duyduqları zülalı yarpaqların üzərində yetişdirdikləri göbələk tumurcuqlarından al/götürərlər. Yandakı şəkildə qarışqaların yetişdirmiş olduğu göbələk bağçası görülməkdədir.
Atdalarla göbələklər arasındakı ortaq həyat sayəsində, qarışqalar bəslənmədə ehtiyac duyduqları zülalı yarpaqların üzərində yetişdirdikləri göbələk tumurcuqlarından al/götürərlər. Yuxarıdakı şəkildə qarışqaların yetişdirmiş olduğu göbələk bağçası görülməkdədir.
Burada Atdaları gözləyən bir təhlükə vardır. İşlərinə yarayacaq göbələyi yetişdirərkən, bağçalarında zərərli göbələklərin törəməsi ehtimalı da vardır. Yaxşı bağçalarını yalnız "oktyabr" əvvəlində təmizləyən Atdalar, zərərli göbələklərdən necə qoruna bilməkdədirlər? Bunun sirri, yarpaqları tapdaladıqları sırada istifadə etdikləri tüpürcəkdə gizlidir. Tüpürcək, istənməyən göbələklərin meydana gəlməsini maneə törədici bir antibiotik və doğru göbələyin inkişafını sürətləndirici bir maddə də ehtiva etməkdədir.
Beləsinə möcüzəvi bir hadisəs(n)i qarışqaların necə reallaşdırdıqlarını düşündüyündə, insanın qarşısına "niyə/səbəb və necə"lərlə dolu yüzlərlə sual çıxacaq. "Niyə/səbəb qarışqalar digərləri kimi normal yollarla bəslənməyi deyil də, bağbanlıq edərək göbələk yetişdirməyi seçmişlər? Bağça baxımını, göbələk yetişdirməyi haradan öyrənmişlər? Yarpaqları tapdalayınca göbələk çıxara biləcəklərini necə kəşf etmişlər və bunu daha sonrakı nəsillərə necə öyrətmişlər?"
Bu kimi sualların tək bir cavabı vardır:
Qarışqalar, etdikləri bütün işləri bacara biləcək şəkildə hazırlanmış və proqramlaşdırılmışlar. Beləsinə kompleks davranışlar, zaman içində mərhələlərlə inkişaf edə biləcək sadə hadisələr deyil. Əhatəli bir məlumatın və çox üstün bir ağılın əsəridirlər. Bütün bu məlumatları var olduqları ilk gündən etibarən qarışqalara verən, onları bütün heyrət verici xüsusiyyətləriylə yaradan, şübhəsiz Aləmlərin Rəbbi olan Allahdan başqası deyil.
Atdaların çox maraqlı bir də müdafiə etmə üsulları vardır. Yarpaq kəsici qarışqa koloniyasının orta boylu işçiləri az qala bütün günlərini yarpaq daşımaqla keçirərlər. Bu daşıma əsnasında özlərini qorumaları çətinləşməkdədir; çünki özlərini qorumağa yarayan çənələri ilə yarpaq daşımaqdadırlar. Yaxşı öz özlərini qoruya bilmədiklərinə görə kim onları qorumaqdadır?
Yarpaq daşıyan işçi qarışqaların yanlarında davamlı daha kiçik boy olan işçilər ilə gəzdikləri görülmüşdür. Əvvəllər bu vəziyyətin təsadüf olduğu zənn edilmişdir. Ancaq daha sonra bu hərəkətin səbəbi araşdırılmağa başlanmışdır. Uzun bir araşdırma nəticəsində ortaya çıxan vəziyyət, həqiqətən çaşdırıcı bir əməkdaşlıqdır.
Yarpaq daşımaqla vəzifəli olan orta boy qarışqalar, özlərinə düşmən olan bir ağcaqanad növünə qarşı maraqlı bir müdafiə etmə üsulu istifadə etməkdədirlər. Düşmən ağcaqanad, yumurtalarını buraxmaq üçün son dərəcə fərqli bir yer seçmişdir; hər qarışqanın baş qisiminə bir dənə yumurta buraxar. Qarışqanın bədənində zamanla inkişaf edib yumurtadan çıxan bala ağcaqanad, heyvanın beyninə qədər irəliləyərək ölümünə səbəb olar. İşdə işçi qarışqalar, yanlarında kiçik boy köməkçiləri olmadan, hər an hücum etməyə hazır bu ağcaqanad növünə qarşı savunmasız qalarlar. Normal zamanlarda üzərlərinə qon/qoyulmaq istəyən ağcaqanadları qayçıya bənzəyən iti çənələri ilə dərhal uzaqlaşdırmağı bacaran işçi qarışqalar, yarpaq daşıyarkən bunu edə bilməzlər. Buna görə də özləri adına müdafiə etmə edəcək bir başqa qarışqanı daşıdıqları yarpağın üzərinə yerləşdirərlər (sağda). Ağcaqanadın hücumu əsnasında da bu kiçik qoruyucular yarpağın üzərindən düşmənə qarşı mübarizə verərlər.
Bir neçə xüsusiyyətini izah etdiyimiz Atda qarışqaları yer üzündəki minlərlə qarışqa növündən yalnız bir dənəsidir.
Hər növün özünə xas xüsusiyyətləri olduğu düşünüldüyündə Allahın yaratma sənətindəki bənzərsizlik bir dəfə daha görülməkdədir.
Aləmlərin Rəbbi olan Allah, yaratdığı hər şeyi ONU bilib tanımamız üçün yaratmışdir! |
ilkin
TWK MARAQLI XEBERDI
Said
Melek
aysel
Məhəmmədəli
